Αλήθεια, ποιος νοιάζεται σήμερα για την ηθική, ακόμη και σε θεωρητικό πλαίσιο; Κακοπαθημένη, ως έννοια και ως όρος, σχεδόν ταυτισμένη με παλιομοδίτικα ήθη, ηθικοπλαστικές πρακτικές και ψευδοηθικά διλήμματα, εξοβελίστηκε τις τελευταίες δεκαετίες όχι μόνον από την καθημερινή γλώσσα αλλά και από τη σκέψη μας ως οπισθοδρόμηση και άρνηση εξέλιξης.
Αντίθετα, ο αμοραλισμός βρίσκει καθημερινά πεδίο δόξης λαμπρό, ενώ συχνά πυκνά στέφεται με κότινους ελιάς. Όπου αμοραλισμός είναι λέξη που έρχεται από το γαλλικό amoral και σημαίνει «ο ξένος με την ηθικότητα», ο παντελώς αδιάφορος για την ηθική, αυτός που δεν διακρίνει διαφορά μεταξύ καλού και κακού. Και για να μην τα μπερδεύουμε, είναι τελείως διαφορετικός από την ανηθικότητα, η οποία εναντιώνεται στις αρχές της ηθικής, τις οποίες όμως αναγνωρίζει όπως και τις διαφορές μεταξύ καλού και κακού. Είναι μάλιστα ιδιαίτερα βολική η θεώρηση που υποστηρίζει ότι δεν υφίστανται ηθικές αξίες με καθολική, ενιαία, παγκόσμια αναγνωρισμένη ισχύ και ότι οι ηθικοί κανόνες αναιρούνται ή και απορρίπτονται βάσει κριτικής σκέψης, τη στιγμή που η ηθική ούτως ή άλλως αποτελεί ένα συνεχώς εξελισσόμενο σύνολο αξιών που σαφώς συνδέονται με τον πολιτισμό, τον χώρο και τον χρόνο.
Πώς φτάσαμε εδώ; Σύμφωνα με τον καθηγητή φιλοσοφίας και συγγραφέα Χρήστο Γιανναρά «Όπου πλεονάζει κυριαρχικά η συμβατικότητα, οι συμπεριφορές είναι προσχηματικές, αμβλύνονται τα κριτήρια διάκρισης ποιοτήτων, γίνεται αυτονόητη η αναξιοκρατία. Και αυτονόητη αναξιοκρατία σημαίνει κατίσχυση του αμοραλισμού. Οι κοινωνικές προτεραιότητες περιθωριοποιούνται μέχρις εξαφάνισης, η κτηνώδης αλογία του εγωκεντρισμού αναδείχνεται πρότυπο βίου. Χάνεται ή και χλευάζεται η διάκριση “καλού” και “κακού”, ηθικού και ανήθικου, γνησιότητας και αλλοτρίωσης».
Για το κείμενο αυτό αφορμή στάθηκε η συνάντηση με έναν νέο σε ηλικία και ιστορία παραγωγό, λίγες ημέρες πριν. Η έννοια του στην κουβέντα μας δεν ήταν τόσο να προβάλει το προϊόν του όσο να καθορίσει ως προτεραιότητα οιασδήποτε ενέργειάς του το ηθικό της αποτύπωμα. Από την εύρεση και τη χρήση της πρώτης ύλης μέχρι την εργασία και την αμοιβή των συνεργατών του. Η αγωνία του μεγάλη, όχι για να με πείσει αλλά για να κάνει απόλυτα κατανοητό ότι το μέλλον του πλανήτη δεν υφίσταται δίχως τον σεβασμό σε ηθικές αρχές. Η ίδια η λέξη «ηθική» επαναλαμβανόταν σε κάθε πρόταση, σχεδόν σε κάθε ανάσα του, με αγωνία. Οφείλω να δηλώσω ότι με ξάφνιασε όχι γιατί δεν έχω συνηθίσει στη χρήση «παλαιών» αφηρημένων εννοιών από το μάρκετινγκ μεγάλων εταιρειών αλλά γιατί το δικό του βλέμμα ήταν γεμάτο ένταση μέχρι να πειστεί ότι εισέπραξα την ειλικρίνεια των λεγομένων του.
Κόντρα στον αμοραλισμό της εποχής, στην άρνηση οποιασδήποτε ευθύνης, στην αδιαφορία για τη βιωσιμότητα και το ενεργειακό αποτύπωμα, κόντρα στην ψεύτικη ποιότητα «εξωτικών» προϊόντων, στην ανηθικότητα του υπερβολικού κέρδους, της χωρίς ταυτότητα πρώτης ύλης, κόντρα στο εγωκεντρικό πλάνο ανάπτυξης, μιας νέας μορφής ηθική υπόσταση μοιάζει να φυτρώνει ως ξεπεταρούδι δικοτυλήδονο από το χώμα.
Συνηθισμένη καθώς είμαι στην αδιαφορία και -όπως υποθέτω και εσείς- στην καθημερινή ανηθικότητα σε οτιδήποτε έχει να κάνει με το φαγητό ως υλική και θεωρητική αξία, ένιωθα μέχρι εκείνη την ημέρα σαν μια γκρινιάρα δονκιχώτισσα που κυνηγά φανταστικούς ανεμόμυλους ποιότητας. Οι μάχες που έδινε το φαντασιακό ξίφος μου με όλα τα «παραδοσιακά», «αυθεντικά», «μοναδικά», «υγιεινά» προϊόντα, με όλα τα «Ε» στα συστατικά, τα πρόσθετα σάκχαρα, άμυλα, άλατα, χρωστικές, βελτιωτικά, τα δάκρυα για τη χαμένη τιμή της Δουλτσινέας της γαστρονομίας έμοιαζαν ξαφνικά να αποκτούν ένα άλλο νόημα.
Αυτή η νέα ηθική που προτείνει ο νεαρός παραγωγός προφανώς δεν αφορά μόνο στον ίδιο ούτε ανακάλυψε την Αμερική. Πρόκειται για ένα κίνημα παγκόσμιο, που οι σπόροι του μεταφέρονται από χώρα σε χώρα με τον άνεμο της πληροφορίας και τις δυνατότητες της επικοινωνίας. Ένα νέο δίκτυο αξιών αρχίζει να συγκροτείται και οι «πιστοί» μοιάζει να αναγνωρίζονται μεταξύ τους από τη χρήση συγκεκριμένων όρων και λέξεων που αποτελούν τμήματα κάποιου κώδικα.
Σήμερα, που η επάρκεια τροφής στη Δύση θεωρείται δεδομένη, που η εντατική γεωργία και κτηνοτροφία έχουν κάνει τη δουλειά τους -να μειώσουν την πείνα δηλαδή- η δυνατότητα επιστροφής σε παλιές μεθόδους καλλιέργειας και εκτροφής καθώς και η χρήση παλαιών σπόρων και φυλών γίνονται η νέα πολυτέλεια. Νεορομαντικοί αγρότες, παραγωγοί και επιχειρηματίες της εστίασης συναντιούνται, συνεργάζονται και παλεύουν μαζί για μια πιο ηθική πραγματικότητα. Τους όρους της οποίας θέτουν σταδιακά οι ίδιοι, με αυτοπεριορισμούς και παραδοχές, δοκιμάζοντας ένα βήμα τη φορά, μετρώντας αποτυχίες και επιτυχίες.
Η φύση είναι σοφή, δεν πιάνουν όλοι οι σπόροι. Ούτε αναπτύσσονται το ίδιο όλα τα φυτά. Εκείνα όμως που αντέχουν χωρίς φάρμακα, σε κανονικές συνθήκες, είναι τα πιο ανθεκτικά. Είναι εκείνα που συνήθως σβήνουν από τον χάρτη τους πιο αδύναμους κρίκους της αλυσίδας. Έτσι εξελίσσεται η ζωή στον πλανήτη.
Ο αμοραλισμός και η ανηθικότητα δεν θα εκλείψουν. Οικονομικά ίσως είναι κερδοφόρες στον βραχύ ορίζοντα του ανθρώπινου βίου. Η ύπαρξη όμως μιας εναλλακτικής πρότασης, μιας στέγης για εκείνους της μακροπρόθεσμης ευημερίας του συνόλου στέλνει αισιόδοξα μηνύματα. Ένα από αυτά, το πιο ηχηρό, επισημαίνει ότι η ηθική παραμένει πάντοτε «μοντέρνα» αφού τα δεδομένα στα οποία καλείται να ανταποκριθεί ανανεώνονται διαρκώς. Και η ηθική είναι ανθρώπινο δημιούργημα ως εκ τούτου ευέλικτη και εξελίξιμη.
Παραμένω μετρημένα αισιόδοξη.
Αφιερωμένο στον Κ.Κ.
Άνοιγμα: «Don Quixote» : Σκίτσο του Pablo Picasso, 1955
